Бесим Небиу е директор за Централна и Источна Европа на организацијата „Habitat for Humanity“ каде со години го води делот на станбената енергетика во Источна Европа и ја менаџира Програмата за енергетска ефикасност во домувањето (REE). Бесим има диплома и магистратура по економија и 15 години искуство во управување со програми за социјално домување, засолништа и енергетска ефикасност во домувањето во Источна Европа, Западен Балкан и Централна Азија.
Тој е страстен лидер кој води трансформативни промени во градовите низ Европа преку иновативни и инклузивни решенија за домување и раководи со регионални програми фокусирани на енергетска ефикасност во домувањето, достапно домување и урбана инклузија, претворајќи празни згради во живи, енергетски ефикасни домови. Од пренамена на напуштени простори до проширување на можностите за социјално изнајмување, работата на Бесим носи топлина, безбедност и достоинство на семејствата, особено на оние од ранливи заедници како што е ромската. За Бесим, домувањето е повеќе од засолниште: тоа е темелот на просперитетни, инклузивни градови и подобра иднина за сите.
Во ова интервју, кое е дел од серијалот на Трн #Градот Убав, разговаравме за Скопје, градот во кој се родил, пораснал и каде постојано се враќа. Зборуваме за проблемите и предизвиците со кои се соочува градот за кој Бесим вели дека нема визија и стратегија за развој.
Трн: Последниве години работиш во Словачка и често си на релација Скопје – Братислава. Кога се врaќаш дома: кога одиш натаму или кога доаѓаш во Скопје?
Бесим: Пред Братислава живеев во Будимпешта, а извесно време и во три други градови. За мене Скопје секогаш е дома, без оглед каде живеам или работам. Другите „дома“ се менуваат со текот на времето, но Скопје останува постојано.
Трн: Твојот професионален ангажман е насочен кон овозможување достапно домување, се трудите да поттикнете трансформација на населбите за зголемена одржливост, ефикасност и воопшто нивна хуманизација. Колку е Скопје место во кое човечките битија можат да имаат квалитетен живот?
Бесим: Работам за Habitat for Humanity International – водечка глобална организација за домување, присутна во целиот свет. Веќе подолго време сум дел од Европската канцеларија во Братислава, каде што го водам делот за Централна и Источна Европа и поранешните земји на Советскиот Сојуз. Нашиот ангажман е насочен кон достапно домување и инклузивен урбан развој.
Од таа перспектива, Скопје има сериозни предизвици: високите цени на станови, недостиг од социјално и изнајмливо домување, стихијно вгустување и ширење на градот без доволно внимание на инфраструктура и јавни услуги. Овие трендови создаваат длабоки социјални и просторни нееднаквости.
Сепак, постојат решенија – обновување на празни и нефункционални згради, развој на социјално домување, планирање на мешани и инклузивни населби. Ако Скопје инвестира во овие политики и го постави достапното домување како приоритет, може да обезбеди многу повисок квалитет на живот за сите жители.
Трн: Странските експерти кои работеле во Скопје по земјотресот 1963 година, во разговорите со тогашните лидери на градот укажувале дека Скопје има шанса да спречи создавање на етнички и религиски гета, да ги интегрира сите жители во градското живеење и да се гради како космополитка метропола без внатрешни граници. Очигледно не наишле на разбирање. Сега имаме етнички квартови и населби и Скопјани кои знаат многу малку (ако воопшто) за нивните соседи отаде Вардар. Дали постои можност Скопје да ја надмине етничката гетоизација на друг начин освен преку социјалната уравниловка која ја нуди создавањето на гета за сиромашни?
Бесим: Можност постои, но таа не се постигнува со урамниловка или игнорирање на различностите, туку со квалитетни јавни услуги и простори кои ги поврзуваат луѓето. Ако граѓаните делат исто училиште, ист јавен превоз, исти паркови и спортски терени, тогаш етничките и социјалните граници природно се намалуваат. Дури потоа, достапното домување и урбаните политики можат да ја надополнат оваа интеграција преку создавање мешани населби наместо изолирани квартови.
Во регионот има примери што вреди да се следат. Љубљана е позитивна приказна – градот активно инвестира во јавни услуги и простори кои ги користат сите, а социјалното домување го користи како алатка за интеграција наместо за сегрегација. Од друга страна, Будимпешта е „ работа во прогрес“ – град со либерален и реформски градоначалник и неколку градоначалници на градски општини (сличен систем како во Скопје) кои се обидуваат да ја надмине долгогодишната сегрегација на ранливите групи и посебно оние од ромската заедница преку програми за обновување на празни станови и нивна адаптација во социјално домување станови. Тоа секако не е завршена приказна, но покажува дека и во тешки услови може да се движи напред, кога градските лидери имаат таква визија.
Скопје може да учи од овие искуства: интеграцијата не доаѓа сама по себе, туку мора да се дизајнира преку добро смислен урбани програми на интеграција, интегрирање на услуги, простори и секако и домување што ќе ги вклучуваат сите.
Трн: Албанската заедница учествува во управувањето со градот преку владините и општинските политики, но многу малку се гледаат организирани напори кога се зборува за градот како целина, како еден систем. За Ромите не станува ни збор за некое суштинско учество надвор од Шуто Оризари. Дали сегрегацијата е најмногу во умствениот склоп на политичарите од сите заедници и дали тоа е нивна алатка за остварување на контрола по принципот: секој се грижи само за своето стадо?
Бесим: Сегрегацијата не е само во „умствениот склоп“ на политичарите, иако тие ја користат како алатка за контрола. Проблемот е поширок – недостиг на визија за градот па и за државата како целина и систем кој треба да функционира за сите. Кога партиите се организирани по етничка па потоа и по клиентелистичка логика, резултатот е управување по принципот „секоја заедница си гледа свое“, а не интегрирана политика за урбан развој.
Ромите се најдобар пример за тоа – сведени се на Шуто Оризари, без реално учество во планирање и креирање политики за целото Скопје. Но и за Албанците важи слично: иако институционално се присутни во органите на Градот, ретко имаат политичка агенда за градот како целина, туку се концентрираат на одредени општини или квартови.
Излезот од ова не е во промена само на политичкиот менталитет, туку во создавање на систем што ја стимулира и наградува соработката. Тоа значи: јавни услуги што ги делат сите (училишта, транспорт, здравство), јавни простори што мешаат луѓе од различни заедници, и домување што создава мешани населби наместо изолирани зони.
Трн: Кој е најголемиот проблем со кој се соочува Скопје денес?
Бесим: Најголемиот проблем на Скопје е што градот нема визија и стратегија за развој. Сè друго – загадувањето, сообраќајниот хаос, уништувањето на зеленилото, стихијната градба – се само симптоми на тоа.
Минатата недела бев во Копенхаген, град кој редовно е на врвот на светските ранг-листи за квалитет на живот. Таму, на програма во BLOXHUB – скандинавскиот центар за урбани иновации и одржлив развој – видов не само што е направено во последните триесет години, туку и јасна визија за развој до 2070 година. Тоа значи 45 години однапред, со конкретни цели и планови кои ги обединуваат институциите, приватниот сектор и граѓаните.
Скопје, за жал, нема визија ни за следната година. Кај нас одлуките се носат ад-хок, без стратегија и без долгорочен интерес. Она што му недостига на Скопје е токму таков пристап –партнерствa кое ќе ја носи визијата за иднината на градот, независно од дневната политика и моменталните интереси на политичката и бизнис елита.
Трн: Што му е, според тебе, најитно потребно на градот во однос на комуналните, инфраструктурни политики? Со што прво би требало да се зафати новиот градоначалник или градоначалничка кој/а ќе го збереме есенва?
Бесим: Најитно е да се воспостави ред во урбанизмот и инфраструктурата. Прво, да се стави мораториум на нови градби додека не се ревидираат постоечките урбанистички планови. Без тоа, секое друго решение ќе биде закрпа. Второ, јавниот превоз мора да стане приоритет – сообраќајот денес е хаос што го гуши градот. Трето, зелените површини и јавните простори да се заштитат и планираат, а не ад-хок.
Примерите покажуваат дека ова е можно. Во Копенхаген и Виена, јавниот превоз и јавните простори беа поставени како основа на развојот, а дури потоа следеше ново домување и градба. Скопје мора да го направи истиот редослед – прво правила и јавен интерес, потоа инвестиции.
Трн: Кој ти е омилен дел од градот и каде одиш без исклучок кога се враќаш во Скопје?
Бесим: Јас сум од Чаир и нормално е тој дел од градот да ми е најблизок и најсвој. Но, ако зборуваме за омилено место – тоа е Матка. Секогаш кога сум во Скопје, се обидувам да одам таму. Матка е симбол дека Скопје има природни богатства кои, ако правилно се чуваат и користат, можат да му дадат сосема поинаков карактер и идентитет. Фактот дека се повеќе има туристи на Матка, значи дека не сум само јас кој мислам на овој начин!
Трн: Дали некогаш си размислувал да се вклучиш директно во градските политики на Скопје?
Бесим: Да, но мене ме интересира визијата и долгорочниот развој а не дневната политика. Не сум го гледал тоа низ призма на функција, туку како можност да се придонесе со идеи и решенија што ќе го направат градот подобро место за живеење.
