Во моменти кога воените конфликти низ светот се заоструваат, а довербата меѓу големите сили е на историски минимум, заканата од нуклеарен конфликт повторно станува дел од реалните сценарија, а не само од историјата или научната фантастика. Конфликтот помеѓу Индија и Пакистан и последниот помеѓу НАТО, Русија и САД покажаат колку мирот е кревок и приоритетен за одржување.
Во таков контекст, 26 септември – Меѓународниот ден за елиминација на нуклеарното оружје – е повик за будење.Тоа не е само симболичен ден, туку потсетник дека времето за акција е сега.
Обединетите нации го сметаат постигнувањето глобално нуклеарно разоружување за највисок приоритет. Тоа беше тема на Првата резолуција на Генералното Собрание во 1946 година, која ја основаше Атомската енергетска комисија, со мандат да предложи конкретни мерки за контрола на нуклеарната енергија и елиминација на атомското оружје и сите други оружја за масовно уништување. OН подоцна беа водечки во дипломатските напори за напредок на нуклеарното разоружување. Во 1959 година Генералното Собрание ја усвои целта за општо и целосно разоружување. Во 1978, првата Специјална седница на Генералното Собрание посветена на разоружувањето призна дека нуклеарното разоружување треба да биде приоритет.
Сепак, денес околу 12.241 нуклеарни оружја сè уште постојат. Земјите кои поседуваат такво оружје имаат добро финансирани, долгорочни планови за негово модернизирање. Повеќе од половина од светската популација живее во држави што го поседуваат или се членови на нуклеарни сојузи. Иако бројот на распоредени нуклеарни оружја значително опаднал од времето на Студената војна, ниту едно оружје не е физички уништено согласно некој договор. Исто така, во моментов нема активни преговори за нуклеарно разоружување.
Колку нуклеарни боеви глави има во светот
Според Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI) и Federation of American Scientists FAS, вкупниот број на нуклеарни боеви глави глобално се проценува на 12.241 заклучно со јануари 2025 година. Од тие, околу 9.614 се во воени залихи (military stockpiles), т.е. потенцијално употребливи. Приближно 3.912 боеви глави се распоредени (deployed) преку системи за испорака (ракети, авиони). Околу 2.100 од тие распоредени се во состојба на висока оперативна готовност (high alert), особено на балистички ракети, и главно во посед на САД и Русија.
Како се распределени по земји (најзначајните поседувачи)
Распределбата по земји изгледа вака:
| Земја | Вкупен број боеви глави | Колку се распоредени / активни |
|---|---|---|
| Русија | ~ 5.459 боеви глави | Околу 1.718 распоредени, + залихи |
| САД | ~ 5.177 боеви глави | Околу 1.770 распоредени, + залихи |
| Кина | ~ 600 боеви глави | Многу помал број (≈24) се распоредени, останатите во залиха |
| Франција | ~ 290 боеви глави | Претежно залиха, распоредени/активни неколку десетици |
| Обединетото Кралство | ~ 225 боеви глави | Слично како Франција, со дел распоредени |
| Индија | ~ 180 боеви глави | Залихи главно, не сите распоредени |
| Пакистан | ~ 170 боеви глави | Истодека залихи, не сите се активно распоредени |
| Израел | ~ 90 боеви глави | Залиха, деталите за распоредување не се јавно познати |
| Северна Кореја | ~ 50 боеви глави | Проценки се дека има и фисилно матерјал да произведе повеќе, но голем дел е во залиха |
Доктрината на нуклеарно одвраќање
Доктрината на нуклеарно одвраќање продолжува да биде дел од безбедносните политики на сите држави што имаат нуклеарно оружје и на многу од нивните сојузници. Меѓународниот систем за контрола на оружјето, кој придонесе за глобалната безбедност од времето на Студената војна, кој ја спречуваше употребата на нуклеарно оружје и унапредуваше разоружување, е под зголемен притисок.
На 2 август 2019 година, повлекувањето на САД предизвика укинување на Договорот за оружје со среден дострел (Intermediate‑Range Nuclear Forces Treaty), преку кој САД и Русија се обврзаа да уништат цел клас нуклеарни ракети. Понатаму, на 21 февруари 2023 година Русија објави дека ќе ја суспендира својата учество во Договорот за мерки за натамошно намалување и ограничување на стратешкото офанзивно оружје („New START“). Продолжувањето на New START до февруари 2026 претставуваше можност за државите со најголеми нуклеарни арсенали да се договорат за нови мерки за контрола на оружјето.
Незадоволството меѓу државите членки расте поради перцепцијата дека нуклеарното разоружување оди многу бавно. Ова незадоволство е уште појасно со зголемената грижа за катастрофалните хуманитарни последици од употреба на барем едно нуклеарно оружје, а уште повеќе во случај на регионална или глобална војна.
Генералното Собрание го обележува 26 септември како Меѓународен ден за целосно отстранување на нуклеарното оружје. Овој ден е можност за светската заедница да ја потврди својата посветеност на глобално нуклеарно разоружување како приоритет. Исто така, овозможува едукација на јавноста и на лидерите за вистинските придобивки од отстранување на таквото оружје, и за социјалните и економските трошоци од негово одржување.
Одбележувањето во Обединетите нации е особено важно, со оглед на универзалното членство и долгогодишната работа на ОН во справување со прашањата за нуклеарно разоружување. Тоа е местото за адресирање на еден од најголемите предизвици на човештвото — постигнување мир и безбедност во свет без нуклеарно оружје.
Според резолуција 68/32 на Генералното Собрание и следните резолуции, целта на Меѓународниот ден е да го унапреди целосното отстранување на нуклеарното оружје преку зголемување на јавната свест и информирање за заканите што ги носи тоа оружје и потребата за негово целосно отстранување. Се очекува овие активности да помогнат во мобилизирање на нови меѓународни напори кон остварување на заедничката цел — свет без нуклеарно оружје.
Меѓународниот ден за целосно отстранување на нуклеарното оружје се одбележува секоја година од 2014. Според резолуциите на Генералното Собрание, државите-членки, системот на Обединетите нации и граѓанското општество — невладини организации, академската јавност, пратеници, медиуми и поединци — се поттикнуваат да го одбележат и промовираат овој Ден, преку зголемување на јавната свест и едукација за заканата што ја претставува нуклеарното оружје за човештвото и неопходноста за негово целосно отстранување.
За одбележување на Денот, Обединетите нации поддржуваат настани во Њујорк и Женева. Информациските центри на ОН ширум светот се охрабруваат да ја подигнат јавната свест за Меѓународниот ден за целосно отстранување на нуклеарното оружје.
И покрај децениските глобални напори и дипломатски декларации, заканата од нуклеарна војна останува реална и сè посериозна. Над 12.000 нуклеарни боеви глави постојат денес, од кои илјадници се распоредени и подготвени за моментална употреба. Модернизацијата на арсеналите, прекинатите договори за контрола на оружје и недостигот од политичка волја за нови преговори, ја зголемуваат веројатноста од несакан или намерен конфликт. Во ваков контекст, Меѓународниот ден за целосно отстранување на нуклеарното оружје не е само симболична дата, туку клучна можност да се врати фокусот кон заедничката глобална одговорност — да се спречи нуклеарна катастрофа и да се осигури безбедна иднина за човештвото.
