Младинскиот културен центар (МКЦ) во Скопје денеска е само призрак. Планетариумот е затворен, не работи кино Милениум, а на сувенирницата Апотека се спуштени решетките. МКЦ е на работ на стечај, долговите достигнаа 250 илјади евра. Дваесетина хонорарци не ја примиле платата веќе неколку месеци. Центарот, кој со децении беше клучен дел од културната сцена на Македонија, денес служи само како простор за изнајмување.
Тоа е сурова дијагноза на новинарот Бојан Шашевски, кој со години ја следи деструкцијата на институцијата која имаше три различни животи, прво како симбол на меѓународна солидарност, потоа како реномиран културен центар, и сега како жртва на политички игри.
Златко Стевковски, поранешен директор на МКЦ, денес е далеку од институцијата што ја управуваше од 2009 до 2018. Кога зборува за тоа време, во неговиот глас се чуваат гордост и горчина — гордост поради трансформацијата на пропаднатата институција во привлечен културен центар, и горчина поради она што се случило откако си заминал.
„Три животи на МКЦ“ ја раскажува приказната за тоа како се градат и се рушат културни институции на Балканот, како политиката може да уништи она што културата со децении го гради, и како историјата се повторува со различни актери.
МКЦ е роден од најголемата трагедија во модерната историја на Скопје. Кога, на 26 јули 1963 година, во 05:17 часот, градот го погоди земјотрес со јачина од 6,1 степени по Рихтер — за дваесетина секунди беа уништени 80% од градот. Загинаа преку илјада лица, многумина беа повредени, а повеќе од 200.000 жители останаа без дом.
„Скопје доживеа невидена катастрофа, но ќе го изградиме повторно. Со помош на нашата заедница, ќе биде симбол на братство и единство, југословенска и светска солидарност“, рече Јосип Броз Тито при посетата на градот еден ден по земјотресот. Неговите зборови брзо прераснаа во реалност. Во времето на Студената војна, Скопје стана ретко место каде што американски и советски војници се ракуваа слободно. Како членка на Движењето на неврзаните, Југославија доби помош од сите страни. Во рок од неколку дена, 35 држави побараа од Генералното собрание на ООН помошта за Скопје да се стави на дневен ред.
Помошта во форма на финансии, медицински, инженерски и градежни тимови и опрема пристигна од 78 земји ширум светот. Американскиот претседател Џон Ф. Кенеди им нареди на Министерството за одбрана да превземе хуманитарни мерки. Значајна помош пристигна и од Советскиот Сојуз — дури и Никита Хрушчов пристигна во Скопје.
„Кога ќе видиш дека на секое случување доаѓаат студенти, па дури и средношколци, и во редици има стотина лица кои чекаат да влезат, тоа е нештo што никогаш нема да го заборавам. Пред тоа немаше никого, дури ни кога настаните беа бесплатни, ама ова беше со платена влезница. Одеднаш гледаш стотина луѓе кои чекаат да влезат“, се присетува Стевковски.
За обновата на Скопје, ООН во 1965 година објави конкурс на кој учествуваа најпознатите светски архитекти. Победи јапонскиот архитект Кензо Танге со проект за ултрамодерниот град на иднината, во духот на метаболистичката архитектура и бетон. Морис Ротивал, урбанист од ООН, изјави тогаш: „Светот сега очекува дека новото Скопје ќе стане модел-град, не за сегашноста, туку за иднината.“
Во рамките на таа програма, Алжир и Советскиот Сојуз во 1972 година го изградиле „Домот на младите 25 Мај“ — МКЦ. Зградата, со површина од речиси 10.000 квадрати, беше опремена со најмодерна технологија за времето, простории за сите форми на уметност: кино, галерии и мултифункционална сала за танц и театар.
Беше значајно место за младите од цела Југославија, каде што се организираа концерти, изложби и фестивалот „Млади Отворен Театар“ (МОТ). Центарот беше дел од поширокиот проект за создавање „ново Скопје“, а градот стана познат како „Град на меѓународната солидарност“.
МКЦ беше симбол на просперитетот на социјалистичка Југославија, доказ дека системот може да создаде културна институција од светски калибар. Тука се воспоставуваа врски што ја поврзуваа Југославија со светот, местото каде што младите од целата земја доаѓаа да учествуваат во богат културен живот.
Кон крајот на осумдесеттите и почетокот на деведесеттите, распадот на Југославија, транзицијата кон пазарна економија и независноста на Република Македонија донесоа неизвесност за многу културни институции. Во 1991 година, МКЦ го менува името во „Младински културен центар“. Финансирањето станува проблем, програмите се намалуваат, а зградата почнува да пропаѓа. До 2009 година, институцијата која некогаш беше гордост на Скопје станува сенка на поранешната слава.
Кога Стевковски во 2009 година го превзема МКЦ, го затекнува во катастрофална состојба:
– Немаше греење во голем дел од објектот. Струјата ја вклучуваа, па ја исклучуваа, па пак ја вклучуваа, ја исклучуваа. Кровот прокиснуваше – се сеќава поранешниот директор на состојбата во која западна институцијата за време на транзицијата.
– Беше морничаво, да седиш во огромна, празна зграда, каде никој не влегува, нема никакви настани – продолжува тој.
Почнатиот филмски фестивал што го затекна отскри колку институцијата беше уништена:
— „Се прашав: ’Што е ова?‘, а билетарот ми рече: ’Ова е извештај за продадени влезници.‘ Се сеќавам дека имаше некаде 37 или 47 билетчиња — за целиот фестивал“. Стевковски веднаш презема радикален чекор. Со својот тим, почнува од нула — прво ја обновува инфраструктурата, потоа ја создава програмата и гради мрежа на контакти.
„Целата зграда ја срушивме, па ја изградивме повторно, со галерии, танцова сала, кино и театар“, објаснува тој. Благодарение на тимот млади ентузијасти, воспоставена е мрежа поврзана со релевантни европски и светски фестивали и букинг агенции. МКЦ станува неизбежен дел од инди- сцената.
„Сето тоа беше поврзано; настани имавме non-stop“, вели Стевковски.
Резултатите беа спектакуларни. Фестивалот „Синедејс“ порасна од неколку дузини до над 23.000 продадени билети годишно. Во галеријата, која практично ја реновираа, пристигнаа изложби со графики од Дали, Пикасо, Раушенберг, Ворхол.
„Сите најголеми имиња од Европа ни доаѓаа тогаш“, со гордост додава тој.
МКЦ еден од првите на Балканот го воведе современиот DCP-проектор, и ги започна „Кино Милениум“, „Арткино“ и „Фросина“.
„МКЦ во моментов нема културни настапи, за разлика од другите. Нема редовна програма, голем дел од активностите згаснаа. Денес МКЦ повеќе функционира како центар за изнајмување простории, отколку како културен дом. Младите веќе не го доживуваат како свој дом, како што тоа беше порано” – вели Бојан Шашевски.
Во просек имавме 3,8 до 4 настани дневно, што беше сосем лудо — концерт, изложба, перформанс, вечер на поезија, промоција на книга или албум, секој ден, вели Стевковски, кој имал јасна филозофија: „Програма, програма, програма — и секогаш програма!“
Квалитетот не може да се сокрие во уметноста. Она што ти го имаш во срцето, тоа си на сцената. Во уметноста можеш да фолираш, ама не можеш да ја излажеш сцената.“ Најубавите спомени му се врзани за младите што чекаат настаните: „Кога ќе видиш дека студенти и средношколци доаѓаат за секој настан и редици се создаваат од стотина лица тоа е нешто најголемо. Нема да го заборавам.“
Но успехот имаше висока цена: „Ова е работа која бара многу. Ако сакаш успех, мораш да бидеш навистина присутен од нула до 24, 365 дена во годината, културата не знае за ден, ноќ, викенд или празник. Во тие десет години, најмногу дома одевме само за да се пресоблечеме, па повторно се враќавме. Практично живеевме во МКЦ. Не знам кој би се вратил на тоа сега.“
Без фантастичниот колектив, ништо немаше да биде можно, додава тој со благодарност.
Тој тогаш укажува на суштествен проблем на културните институции на Балканот: „Институцијата не може да биде врзана за само една личност. Тоа е најстрашното. Некаде доаѓа една личност, направи неколку мандати, институцијата тргнува; потоа доаѓа друга политичка партија и сѐ паѓа како кула од карти.“
Оставката на Стевковски го означи почетокот на крајот на активниот период, но она што следува надминува обично паѓање, тоа е политичка драма што го открива начинот на функционирање на власта во посттранзициските општества. Според темелното истражување на новинарот Бојан Шашевски, приказната почнува рано во 2023 година со драматичен потег на Програмскиот совет на МКЦ: „Програмскиот совет реагираше и рече: „Сега сме мета на политички игри.“ Тогаш директор беше Ванчо Богоев. Рекоа дека тој треба да го разрешат, бидејќи бил под екстремен притисок од градот да потпише вработување на Арбен Шаќири.“
Арбен „Бени“ Шаќири, познат повеќе како естраден музичар отколку културен работник, имал амбиции — сакал да стане директор на МКЦ. Градоначалникот Петре Шилегов (СДСМ) не му излегов во пресрет, но кога доаѓа независната Данела Арсовска, Шаќири оди кај неа и наскоро добива позиција.
Богоев се повлекува, а МКЦ реагира во јавност. Резултатите се катастрофални: градот драстично го намалил буџетот на МКЦ. „Тоа ги доведе во ситуација да не знаат што да прават и како да планираат идните програмски активности. Бројките говорат сѐ: во 2020 година, МКЦ доби над 34 милиони денари за програм, а во 2023, кога реагираа, доби само 4 милиони. Тоа е ништо“, заклучува Шашевски.
МКЦ станува силен потсетник колку културните институции се кревки и колку брзо се распаѓа она што се создава со децении. Приказната за неговите три животи не е само локална драма — туку метафора за судбината на културните институции во поширокиот постјугословенски простор.
Градоначалничката Арсовска на прес-конференцијата рече: „МКЦ не функционира добро и има лоши хонорари за вработените и така натаму.“ Според Шашевски, тоа беше „пасивно-агресивен настан“ што го означи почетокот на систематско уништување на институцијата.
Проблемите постоеја уште пред именувањето на Шаќири, а првите знаци ги забележал правниот систем:
„Средината на 2023, Управниот суд пресуди дека Арсовска незаконски го именува Алексов, детектив по професија, за директор на МКЦ. Месец подоцна, Антикорупциската комисија (ДКСК) побара кривична постапка против градоначалничката поради незаконско именување во МКЦ и во Зоолошката градина.“
Јавноста реагира, формирано е движење „Сите за МКЦ“ кое организира протести, акции и собирање потписи:
„Тие рекоа: „Ние сакаме настапи во МКЦ и МКЦ да остане надвор од политичките игри, како и да добие доволен буџет за нормална работа.“ Реакција имаше и „ЛајвЈуропе“.“
Со сите протести и правни проблеми, градската власт не се откажува. Кон крајот на 2023, е распишан конкурс на кој конкурираат Шаќири и уште двајца кандидати. Шаќири, со контроверзен избор, станува директор на почетокот од 2024 година. Најтрауматичниот ден за МКЦ бил 1 март 2024 година:
„Стопирани се договорите за 30 хонорарци, а се затворени планетариумот, кафулето, ресторанот и сувенирницата“, пренесува Шашевски.
Според Шаќири, причината била усогласување со изборните ограничувања.
„Шаќири тврдеше дека мора де факто да ги отпушти хонорарците бидејќи не смее да ги плаќа од градскиот буџет или од Министерството за култура, за да не се најде во проблем со антикорупциските органи“, објаснува Шашевски.
Проблемот бил во тоа што не разбрал основи на финансирањето на културните институции. „Се работеше за тоа што тој ги стопирал средствата за хонорарците, мислејќи дека се плаќаат од буџетски средства, но хонорарците се плаќале од сопствените приходи на МКЦ“, додава Шашевски, кој проверува дали и други институции имаат истиот проблем.
„Отидов во други институции да проверам; тие рекоа дека тоа е нова практика и дека не знаат за тоа.“ – вели тој.
Последиците беа катастрофални, функционалноста згасна, сѐ престана: „МКЦ моментално нема културни настани, не како други. Нема редовна програма, голем дел од активностите згаснаа. Денес, МКЦ служи само како центар за изнајмување простор, а не како културен центар. Младите не го гледаат како свој дом, како што беше порано“, дијагностицира Шашевски.
Стевковски додава:
„Не сум ја следел ситуацијата и што се случува во МКЦ и во културата во Македонија со години, целосно се одделив откако ми заврши мандатот. Ова ми е првпат да зборувам јавно за МКЦ по завршувањето на мандатот.“
„Сепак, се надевам дека ќе стигнеме што побргу до дното, за да можеме да тргнеме повторно. Мислам дека сѐ уште паѓаме, не сме стигнале до дното“, остава надеж тој.
Можеби МКЦ го чека четвртиот живот. Но, прашањето е колку институции, млади, култура ќе останат да чекаат? МКЦ стана силен потсетник колку културните институции се кревки и колку лесно може да се уништи она што се градело децении. Приказната за неговите три животи не е само локална трагедија — тоа е метафора за судбината на културните институции низ постјугословенскиот простор.
Извор: Портал Новости https://www.portalnovosti.com/tri-zivota-mkc-a/
Текстот го пишува: Maтеј Ивушиќ
Илустрација: Зоран Кардула
