Во текот на 1980-тите, озонската обвивка – односно озонската дупка – главна тема во јавноста. Научниците предупредија дека неговото натамошно уништување може да биде катастрофално за човештвото и планетата.
Ова доведе до, како што се смета, еден од најуспешните еколошки договори досега, чија цел е да се поправи штетата.
Озонската обвивка, накратко е земјината „заштита од сонце“.
Се наоѓа на околу 15 до 30 километри над површината на планетата, во стратосферата и е формиран од озон, високо реактивен гас.
Иако во просек е дебел само околу три милиметри, ги штити сите живи суштества бидејќи апсорбира и „крши“ два вида ултравиолетови зраци од Сонцето.
Без него, би имале сериозни проблеми – луѓето би имале повеќе случаи на рак на кожата, проблеми со очите и ослабен имунолошки систем, приносот на земјоделските култури би се намалил, а морските синџири на исхрана би биле нарушени.
Во 1980-тите, научниците открија дека хлорофлуоројаглеродите (CFC) – вештачки гасови ослободени од аеросоли како што се лак за коса, фрижидери, клима уреди и изолациони пени – го оштетуваат озонот.
Овие CFC стигнуваат до стратосферата, каде што УВ зрачењето ги разложува на супстанции како хлор, кои потоа ги уништуваат молекулите на озонот.
Ова предизвикува разредување на заштитниот слој, што често, донекаде погрешно, се опишува како „дупка“ во озонската обвивка. Ова се случува над Антарктикот бидејќи пониските температури го забрзуваат овој хемиски процес.
Во морето лоши вести за животната средина, озонската обвивка нуди трошка оптимизам.
Монтреалскиот протокол, склучен во 1987 година, беше глобален договор чија цел беше да се отстранат супстанциите што ја осиромашуваат озонската обвивка од атмосферата. Досега 99 отсто од тие супстанции се елиминирани, а се проценува дека годишно се избегнуваат околу два милиони случаи на рак на кожа благодарение на протоколот.
„Благодарение на глобалниот договор, човештвото избегна голема здравствена катастрофа, која би била предизвикана од ултравиолетово зрачење што би поминало низ огромна дупка во озонската обвивка“, изјави своевремено генералниот секретар на Обединетите нации, Антонио Гутереш.
Сепак, тоа не значи дека проблемот со озонската дупка е минато. Сè уште се појавува секоја година над Антарктикот. Нејзината големина и форма варираат поради промените во температурата и циркулацијата во стратосферата.
Во последниве години, дупката беше исклучително голема. Дупката што се појави во септември 2023 година беше една од најголемите досега, достигнувајќи површина од 26 милиони квадратни километри – површина приближно три пати поголема од Бразил.
Научниците сè уште не можат целосно да го објаснат феноменот, но веруваат дека аеросолите од огромната вулканска ерупција во Јужниот Пацифик во 2022 година, како и ладењето во горната стратосфера поради климатските промени, можеби одиграле улога.
Сепак, јасно е дека тоа се аномалии во општиот тренд на закрепнување.
Се очекува озонската обвивка да се опорави и да се врати на глобалниот просек од 1980 година во следните неколку децении – до 2066 година над Антарктикот и до 2045 година над Арктикот.
Според студијата објавена во 2021 година во списанието Nature, без Монтреалскиот протокол би можеле да очекуваме дополнително затоплување од 2,5 степени до крајот на векот.
Напорите за зачувување на озонската обвивка помогнаа да се забават климатските промени, бидејќи многу супстанции што ја осиромашуваат озонската обвивка се исто така моќни стакленички гасови.
Протоколот од Монтреал спречи емисија на околу 135 милијарди тони еквивалент на јаглерод диоксид помеѓу 1990 и 2010 година.
Исто така, без озонот, кој ги штити растенијата од штетното зрачење, 580 милијарди тони помалку јаглерод би се складирале во шумите, другите растенија и почвата.
Протоколот беше дополнително подобрен со амандманот Кигали од 2016 година, со кој постепено беа елиминирани флуоројаглеводородите (HFC), моќните гасови што се користат за замена на CFC во многу фрижидери и клима уреди.
Обемот и брзината на меѓународната акција за спас на озонската обвивка многумина ја гледаат како инспиративен доказ за тоа што може да се постигне во борбата против климатската криза.
Сепак, извештајот на ОН од 2023 година предупредува дека новите технологии за борба против климатските промени, како што е геоинженерството, може да имаат негативни последици за озонската обвивка.
Еден облик на геоинженеринг, познат како стратосферско аеросол вбризгување – процесот на пумпање гас што рефлектира сончева светлина во атмосферата за да се намали глобалното затоплување – може да ги промени „температурите, циркулацијата и производството на стратосферскиот озон“.
Извор: РТС
