Евлија Челебија, роден во 1611 година во Истанбул, е еден од најпознатите османлиски патописци и истражувачи на Балканот и пошироко. Неговата „Сејахатнаме“ или „Книга на патувањата“ е исклучително дело во османлиската книжевност, обемна хроника во која Челебија ги бележи своите авантури, набљудувања и искуства низ разни градови и земји на Османлиската Империја, вклучително и Македонија. Опфатен со љубопитство и фасцинација кон светот, Евлија Челебија патувал насекаде: од Балканот, до Арапскиот Полуостров, Кавказот и Северна Африка, оставајќи зад себе бесценети описи на градови, луѓе, култури и обичаи.
Челебија во Македонија: Впечатоци и описи
Кога пристигнал во Македонија, Евлија Челебија бил длабоко импресиониран од природната убавина, културното богатство и разновидноста на населението во оваа област. Неговите записи за Македонија се посебно интересни бидејќи ги опфаќаат не само поголемите градови како Скопје, Охрид и Битола, туку и многу помали населби и рурални области, кои го заинтригирале со својата посебност. Челебија ги бележи детално обичаите, јазиците, верските практики и објектите што ги видел, прикажувајќи ни го регионот како жив и динамичен дел од Империјата.
Во своите патеписи за Скопје, Челебија го опишува градот како „велик и убав“, исполнет со богати архитектонски дела, меѓу кои најмногу го привлекуваат Камениот мост и големите џамии, како Мустафа-пашината и Исак-беговата. Камениот мост го опишува како „величествен и моќен“, додека џамиите ги гледа како уметнички дела и важни места за верскиот и културниот живот на градот. Токму овие градби биле симболи на османлиската култура во Скопје и го отсликувале богатството на градот. Во чаршијата, која го импресионира со својот разнобоен и живописен изглед, тој забележува разновидност на занаетчии и трговци, од кои некои доаѓале од најразлични краишта на Империјата. Опишувајќи го Скопје, Челебија го прикажува како град со различни религии и етнички групи кои живеат во хармонија, со маала одвоени по културни и верски заедници.
„Таа [чаршијата] брои 2.150 дуќани. Тука има плоштади и пазари, со сводови и куполи. Од сите најубави се: чаршијата на безазите (памучни ткаенини), чадорџиите, папуџиите, бојаџиите и ткајаџиите (капи). Тоа се големи чаршии изработени по план. Сокаците им се чисти и калдрмисани.
Секој дуќан го красат зумбули, темјанушки, рози, босилек, јоргован и крин во вазни и саксии. Тие со својата миризба просто го опиваат мозокот на посетителите и трговците. Тука има образовани и многу чесни луѓе. За време на летните жеги сиот скопски пазар личи на багдадските сенки, зашто сите негови чаршии се со наткривени капаци и сводови како во Сараево и Халеп.“
Во патописите на Челебија за Скопје се наоѓаат и анегдоти за локалните обичаи, оброци и забави, што нуди интересен поглед кон секојдневниот живот во градот. Неговите записи и денес претставуваат богат извор на информации и важен документ кој ни дава увид во минатото на Скопје, неговата мултикултурност и архитектонско богатство во османлискиот период.
Благодарение на Челебија, имаме уникатен увид во Скопје како живописен и културно богат град, кој бил крстопат на култури и традиции што го обогатиле и обликувале низ вековите.
Патеписите за Охрид и неговото светилиште
Еден од највпечатливите записи на Челебија за Македонија е оној за Охрид, кој го опишува како свето место со длабока духовност и богата историја. Опишувајќи го Охрид како „град на светители и духовни луѓе“, тој забележува дека градот има многу цркви и манастири, од кои особено го привлекува манастирот „Св. Наум“. Неговите записи ја доловуваат мистичната атмосфера на Охридското Езеро, кое го нарекува „големо и чудесно езеро“ и ги восхитува како мештаните така и странците што го посетуваат. Челебија го забележува почитувањето на христијанските и муслиманските верски обичаи во овој град, што е сведоштво за верската толеранција и синкретизам кој бил присутен во овие простори.
„Градот Охрид и неговата околина се исполнети со лозја и бавчи. Оној кој Охрид го гледа за првпат му се чини оти има десет до петнаесет илјади куќи. Во чаршијата и безистенот се собираат учени луѓе, но постојат и други меани и бозаџилници, пристапни за секого. Секако заради пријатниот воздух и вода, жените во Охрид се многу лични.“
Битола: Градот на војската и културата
Битола е уште еден град кој му оставил силен впечаток. Евлија Челебија го опишува како важен воен и административен центар, каде што се наоѓала голема османлиска воена база и каде што имало многу образовни институции. Челебија ја спомнува разноликоста на населението во Битола, вклучувајќи Турци, Грци, Албанци, Евреи и Власи, што го правело градот многу космополитски за своето време. Исто така, ја опишува и живоста на битолската чаршија, која била срцето на економскиот живот и каде што трговците и занаетчиите од целиот регион разменувале стоки и културни влијанија.
„Битола, која се наоѓа во Румелиската област, е хас на Фатма Султан, ќерка на султанот Ахмед Хан. Со градот управува војвода. Во него има шејхулислам, накибулешраф и претставува шериф кадилак… Инаку, Битола е седиште на спахиски ќетхуда, јаничарски сердар, градски војвода, емин-баждар, градски ќетхуда, мухтесиб-ага, баждар и мимарбаш, односно градски архитект. Во битолската чаршија избројав 900 дуќани. Во истата се познати чикрикчиите и терзиите. Во Битола има вкупно 40 кафеани. Безистенот е цврст небаре тврдина, со железни порти и украсени кубиња, па претставува мошне убава градба.
Бројни се книжевните големци во градот. Поетите и заљубените своето време го минуваат во кафеани и озборување, каде што има луѓе со необични чалми небаре птичји гнезда и танчерки кои на својата половина имаат обесени шарени ленти со ножеви.“
Македонските планини и природата
Не само урбаните, туку и руралните области на Македонија го импресионирале Челебија, особено планините и нивната дивина. Во своите записи тој често спомнува планински масиви и тврдини, кои, според него, сведочат за „силата и издржливоста“ на народите што ги населуваат овие краишта. Челебија ја опишува и природата на Македонија како „живописна и разнобојна“, прикажувајќи ја како место со богата флора и фауна, плодни полиња и чисти реки, што дополнително ја зголемува неговата фасцинација за регионот.
