Новиот нацрт-закон за отворени податоци, кој официјално треба да ја зголеми транспарентноста, во суштина може да ја задуши. Според истражувањето на Призма, законот ја вклучува клучната новина: секој што сака да ги користи податоците од јавниот сектор за создавање нови содржини, визуелизации или апликации ќе мора претходно да побара дозвола од институцијата што ги поседува. Иако тоа изгледа како формалност, рокот за одговор е 20 дена, а не е јасно во кои случаи и за кои категории на податоци дозволата ќе биде задолжителна. Таа нејаснотија отвора простор за произволност, селективност и одолговлекување.
Европската директива од 2019 година е категорична: јавните и јавно финансираните податоци се отворени по дефиниција и можат повторно да се користат за комерцијални и некомерцијални цели без претходна дозвола, освен во строго дефинирани случаи како приватност, безбедност или критична инфраструктура. Домашниот нацрт-закон оди во спротивна насока – на местото на „отворено по правило“ ја поставува логиката на „затворено, освен ако не добиеш дозвола“.
Призма во своето истражување предупредува дека нацрт-законот остава премногу простор за арбитрарност и контрола. Наместо јасно да дефинира кои податоци и корисници би морале да бараат дозвола, текстот на законот останува нејасен и со тоа отвора врата за произволно толкување од страна на институциите. На пример, новинар кој сака да направи едноставна инфографика врз основа на резултатите од пописот би морал да поднесе барање и да чека одговор до три недели, што ја уништува навременоста на новинарската работа. Истото важи и за апликации и дигитални алатки што се потпираат на јавни информации – секоја нова идеја би морала да помине низ бирократски филтер пред да стигне до јавноста.
Дополнително, Призма забележува дека веќе постои тренд на „молк на администрацијата“: бројот на неодговорени барања за информации од јавен карактер е зголемен за околу 40 проценти. Ако институциите и сега го игнорираат законот за пристап до информации, тогаш новата законска обврска за дозволи може да стане уште еден инструмент за блокада и одолговлекување. Наместо да создаде јасни и предвидливи правила, државата со ова ризикува да воспостави систем во кој пристапот до податоци ќе зависи од добра волја на службениците.
Токму во оваа точка е најголемата опасност: уредбата за отворени податоци наместо да ја поттикне иновацијата и отчетноста, може да ја зацементира практиката на селективност. Така, наместо алатка за транспарентност, ќе добиеме закон што ќе произведува административни лавиринти, а јавноста ќе остане зависна од тоа кој ќе добие дозвола и кој ќе биде оставен надвор од процесот.
Во време кога довербата во институциите зависи токму од тоа колку јавноста може да ги чита, споредува и визуелизира нивните податоци, новиот закон ризикува да ја претвори „отвореноста“ во уште една шифра за контрола. Ако остане во оваа форма, тој нема да донесе отворени податоци, туку дозвола за вистина.
