Северна Македонија неодамна се повлече од предлогот за оданочување на невенчаните лица – мерка предложена како одговор на опаѓањето на наталитетот во земјата. „Нема ништо потажно од фактот дека нашата земја полека се празни“, изјави премиерот Христијан Мицкоски пред Парламентот. Предлогот беше повлечен по силното јавно противење, особено од граѓанските организации и правни експерти, кои предупредија дека мерката би била неефикасна, дискриминаторска и веројатно неуставна.
Демографските предизвици на земјата се реални: ниска стапка на наталитет, висока емиграција и стареење на населението – што ја намалува работната сила и ги оптоварува јавните финансии. Според Државниот завод за статистика, се предвидува бројот на населението да се намали од 2,07 милиони во 2021 година на 1,57 милиони до 2101 година. Се очекува значително намалување на работоспособното население, додека уделот на лица постари од 65 години ќе се удвои до средината на векот. Националната стратегија за развој 2024–2044 ги признава овие предизвици и повикува на раст што е социјално избалансиран и демографски свесен, со особен фокус на вклучување на Ромите преку развој на вештини и пристап до пазарот на трудот.
Но, принудни или симболични мерки – како што е данокот за невенчани лица – не нудат ниту структурни решенија ниту јавен легитимитет. Уште полошо, тие несразмерно ги погодуваат заедниците кои веќе се исклучени од формалната заштита. На пример, многу ромски парови во Северна Македонија живеат во брак според обичај, но не и според закон – често поради бирократски бариери или недостиг на финансиски средства. Данок поврзан со формален брачен или работен статус би ги казнил овие семејства – иако многумина веќе одгледуваат деца.
Ромските домаќинства имаат тенденција да имаат повеќе деца од националниот просек и претставуваат најмладата и најбрзо растечката демографска група во земјата. Во регион кој се соочува со стареење и иселување, ова не е демографски ризик – туку стратешка предност.
Покрај тоа, ваквиот данок ја игнорира реалноста на повеќегенерациските домаќинства – чести кај ромските и семејствата со ниски приходи – и го претставува статусот на самец како економски непридонес, дури и кога лицето поддржува други членови на семејството.
Низ Европа се забележани слични погрешни потези. Унгарија нуди даночни ослободувања за жени со четири или повеќе деца. Италијанската крајнодесничарска Лига промовираше бонуси за „домородните Италијанци“, а германската АфД бараше бенефиции ограничени на „етнички Германци“. Во САД, некои конзервативни гласови предложија „казна за неженети“. Овие предлози ретко имаат ефект врз плодноста, но затоа ја продлабочуваат нееднаквоста.
Искуството на Унгарија е карактеристично. Евалуацијата на HÉTFA покажа дека иако семејните бенефиции можат да помогнат во намалување на детската сиромаштија, најмногу им користат на лица со повисоки приходи и не го зголемуваат долгорочниот наталитет. Клучно е тоа што овие политики не стигнуваат до семејствата кои работат неформално или живеат во традиционални синдикати – како што е случај со многу Роми. Тие исто така го игнорираат пристапот до основни услуги како што се грижата за деца и домувањето.
Сега напуштениот данок во Северна Македонија треба да се гледа не само како неуспешен предлог, туку и како предупредувачки знак. Во време на демографски притисок, симболични и реактивни мерки често се појавуваат како замена за инклузивни стратегии. Но, демографската обнова нема да произлезе од казнување. Таа ќе дојде преку инвестиции.
Три чекори се неопходни:
1. Инвестирање во инклузивни економски можности.
Одржливиот раст на населението зависи од работни места, домување и образование. Доколку младите луѓе гледаат иднина, поголеми се шансите да останат и да основаат семејства. Во Северна Македонија, 67% од Ромите на возраст од 18 до 24 години не се вклучени во образование, вработување или обука – што претставува и криза и изгубена можност.
Обуката за возач на камион за Ром чини само 1.030 евра и се исплатува за помалку од две години, при што се генерираат 660 евра годишни даночни приходи, според неодамнешна анализа. Слични резултати се забележани во секторите како грижата, угостителството и кол-центрите. Ромите сочинуваат една третина од сите лица под 15 години и се сè поважен дел од работоспособното население. Во Србија, се предвидува дека до 2035 година, тие ќе претставуваат 29% од сите нови учесници на пазарот на трудот. Сличен тренд е веројатен и за Северна Македонија.
Доколку младите Роми останат исклучени, земјата би можела да загуби над 100 милиони евра во продуктивност и 21,6 милиони евра во даночни приходи секоја година.
2. Поддршка на семејствата преку услуги, а не преку казни.
Пристапот до грижа за деца, родителско отсуство, рано образование и пристојно домување им овозможува на луѓето безбедно да одгледуваат деца. Но, децата Роми сè уште се недоволно застапени во градинките, а многу ромски семејства немаат пристап до здравствена заштита за мајки и деца, особено во рурални средини. Овие недостаси го обесхрабруваат формирањето семејства.
Сеопфатниот модел на семејна поддршка во Франција покажува дека достапните и флексибилни бенефиции и услуги можат да ја унапредат благосостојбата на семејствата, без оглед на нивниот правен или културен статус.
3. Интегрирање на традиционалните синдикати во правната заштита.
Системите за граѓанска регистрација треба да ја одразуваат реалноста на секојдневниот живот. Мобилните служби за регистрација, поедноставените процедури и кампањите за правна едукација би им помогнале на ромските семејства да ги формализираат своите синдикати без стигма или принуда.
Северна Македонија постапи правилно повлекувајќи го предлогот за данок. Но сега, Владата мора да направи чекор понатаму – со прифаќање на инклузивни, долгорочни политики, засновани на економска правда, а не на демографска паника. Современата популациска политика треба да ја отсликува иднината што сака да ја создаде. А тоа значи да се препознае целосниот потенцијал на Ромите – не само како прашање на човекови права, туку и како паметна инвестиција во националната обнова.
Извор: Roma for Europe
