Светскиот ден на културното наследство, кој се одбележува на 18 април, е инициран од ICOMOS (Меѓународниот совет за споменици и локалитети) со цел да се подигне свеста за значењето на културното наследство и потребата од негово зачувување. Овој ден е можност да се истакне важноста на историските локалитети, архитектонските споменици и нематеријалното наследство како дел од идентитетот и историјата на народите.
Македонија е земја со богато историско и културно наследство, кое сведочи за различни цивилизации што оставиле траен белег на овие простори. Од антички градови до средновековни тврдини, од цркви со уникатни фрески до традиционални занаети, македонското наследство е разновидно и значајно.
Некои од најзначајните културни локалитети во Македонија ги вклучуваат:
Охрид – единствениот македонски локалитет на Листата на светско наследство на УНЕСКО (од 1980 година), познат по своите цркви, манастири и богатата историја.
Стоби – антички град со значајни археолошки остатоци, кој бил важен трговски и културен центар во римскиот период.
Самуилова тврдина – средновековна тврдина во Охрид, која сведочи за моќта на Самуиловото царство.
Хераклеја Линкестис – антички град со зачувани мозаици и театри, основан од Филип II Македонски.
Кокино – мегалитска опсерваторија, една од најстарите во светот, која сведочи за астрономските знаења на древните цивилизации.
Маркови Кули – средновековен комплекс кој е на тентативната листа на УНЕСКО, со импресивни карпести формации и историски значење.
Старата чаршија во Скопје – еден од најстарите и најдобро зачуваните ориентални пазари на Балканот, со традиционални дуќани и занаети.
Скупи – антички римски град во близина на Скопје, кој бил важен административен центар во римскиот период.
Категоризација на културното наследство во Македонија
Во Македонија, културното наследство се категоризира според неговото значење и историска вредност:
Споменици од национално значење – објект0и со исклучителна историска, уметничка или научна вредност (на пр. Охридскиот регион, Самуилова тврдина, Стоби).
Споменици од локално значење – важни за регионалната историја и култура (на пр. Даут-пашин амам, Старата чаршија во Скопје, Аквадуктот во Скопје).
Археолошки локалитети – места со значајни остатоци од антички и средновековни цивилизации (на пр. Хераклеја Линкестис, Скупи, Кокино).
Природно-културни предели – локации каде што природата и културата се испреплетуваат (на пр. Охридското Езеро и неговите околни манастири, Маркови Кули).
Најголемите проблеми со спомениците на културното наследство во Македонија се комплексни и долготрајни, но најкритичен е веројатно невидлива или слаба заштита и конзервација. Многу споменици се запуштени, без редовна грижа или стручна конзервација. Недостига системска и долгорочна стратегија за заштита, како старите куќи во Охрид, Скопската чаршија, археолошки локалитети како Хераклеја или Стоби.
Проблем е и недоволното финансирање. Често нема доволно буџет за реставрација или дури ни за основно одржување. Средствата се делат по непознати или политички критериуми. Има случаи каде проекти остануваат само на хартија.
Непланската урбанизација и бетонизација е уште еден голем проблем. Нови згради, патишта и туристички објекти ги загрозуваат или уништуваат старите споменици. Посебно е критично во градови како Охрид и Скопје. УНЕСКО неколку пати укажа на опасноста во Охрид.
Политизација и лоша институционална координација се надоврзуваат на низата проблеми. Чест конфликт помеѓу локални и државни институции. Политички интереси влијаат врз тоа кои објекти се реставрираат, а кои се заборавени, а тука е и недоволна едукација и јавна свест. Луѓето честопати не знаат колкаво богатство поседуваат, па нема доволно грижа или притисок врз институциите. Недостиг на програми за културно образование или туризам што би вклучувале споменици на културно наследство.
Меѓ најзагрозени споменици на културното наследство во Македонија се Старата чаршија – Скопје која е делумно реновирана, но голем дел од објектите се запуштени или пред распаѓање. Притисок од нови угостителски објекти, без автентичен стил. Потоа Самуилова тврдина – Охрид каде лошо се одржуваат ѕидините и има недоволно обезбедени делови, атуристи често влегуваат во небезбедни зони, ризикувајќи оштетување. Хераклеја Линкестис – Битола е Археолошки локалитет со огромна вредност, но мозаиците и остатоците се оштетени поради атмосферски влијанија, а нема доволна заштита. Куќите на Робевци и Уранија – Охрид, иако се музеи, постојат проблеми со влага и конструкциска нестабилност, а туристичкото оптоварување влијае негативно. Црквата „Св. Ѓорѓи“ – Курбиново има недостиг на постојано стручно одржување иако според експерти, фреските се меѓу највредните византиски уметнички дела. Секако и Скопското Кале кое со години пропаѓа.
Во Република Македонија, културното наследство е препознаено како темелна општествена вредност. Член 56 од Уставот ја утврдува обврската на државата да ги заштити предметите и објектите од особено културно и историско значење како добра од општ интерес. Тие уживаат посебна заштита и не смеат да бидат третирани како обичен имот или ресурс. Заштитата на културното наследство е од јавен интерес и обврска на сите нивоа на власт, на институциите и на самите граѓани.
Законот за заштита на културното наследство ги дефинира и обврските во однос на движното и недвижното наследство – од прашањето за сопственост, до критериумите за заштита и надзор. Културното наследство може да биде во државна, општинска или приватна сопственост, но без разлика на сопственичката форма, тоа мора да се чува и користи согласно јавниот интерес.
Дополнително, Кривичниот законик на Република Македонија содржи цело поглавје посветено на кривични дела против културното наследство. Законот јасно ги санкционира уништувањето, присвојувањето, узурпацијата, нелегалниот извоз или трговијата со културни добра. Теоретски, правната рамка е солидна. Но прашањето е – колку таа функционира на терен.
Значењето на зачувувањето на културното наследство
Зачувувањето на културното наследство е одговорност на сите нас. Со негово промовирање и заштита, ја чуваме историјата, идентитетот и богатството на Македонија за идните генерации. Институциите, локалните заедници и граѓаните имаат важна улога во неговото одржување, преку реставрација, едукација и одговорно управување со културните локалитети.
На Светскиот ден на културното наследство, да се потсетиме дека секој споменик, секоја стара улица и секоја традиција носи приказна што треба да се зачува.
